top of page
Search

Updated: Sep 23, 2024



Rhwng 1604 ac 1607 lluniodd Thomas Wiliems (c.1545–1622/3), y ffisigwr a’r hynafiaethydd o Drefriw yn Nyffryn Conwy, eiriadur Lladin–Cymraeg a’i gofnodi mewn tri llyfr: llawysgrif Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Peniarth 228, cyfrolau i, ii a iii. Mae tua 1,470 tudalen yn y geiriadur cyfan, a thros 36,000 o gofnodion: mae’n eiriadur sylweddol a bu Thomas Wiliems yn casglu deunydd ar ei gyfer am dros 30 mlynedd.



Ni chyhoeddwyd geiriadur Thomas Wiliems erioed, ac yn dilyn ei farwolaeth aeth ei lawysgrif yn y pen draw i feddiant Dr John Davies, Mallwyd. Golygodd Davies y gwaith yn chwyrn –  gan ei gwtogi’n sylweddol a safoni’r iaith – a’i ddefnyddio’n sail i’w Dictionarium Duplex, ei eiriadur Cymraeg–Lladin a Lladin–Cymraeg a gyhoeddwyd yn Llundain yn 1632.


Argraffwyd nifer fawr o gopïau o’r Dictionarium Duplex, ac i bob pwrpas dyma’r gwaith a gydnabuwyd yn sail i eiriadura yn y Gymraeg am dros ddwy ganrif. Esgeuluswyd gwaith Thomas Wiliems am ddau brif reswm: (i.) oherwydd credu bod popeth o werth ynddo wedi ei gynnwys yng ngeiriadur print John Davies; a (ii.) oherwydd fod geiriadur Thomas Wiliems mewn llawysgrif, ac mae ei lawysgrifen braidd yn anniben ac weithiau’n anodd i’w darllen (yn enwedig i’r sawl nad yw wedi arfer â hi).



Mae’n rhaid cael gwell dealltwriaeth o gynnwys geiriadur Thomas Wiliems er mwyn cael darlun gwell o wreiddiau geiriadura yn y Gymraeg, ac er mwyn ein galluogi i iawn gloriannu cyfraniadau Thomas Wiliems a Dr John Davies, heb sôn am berthynas eu gwaith â geiriadurwyr cynnar eraill, fel Henry Salesbury (y mae ei eiriadur yntau’n parhau mewn llawysgrif yn unig).


Y dull arferol o lunio geiriadur  yn yr 16g./17g. ar gyfer ei gyhoeddi oedd cymryd geiriadur print llwyddiannus a’i addasu. Yn ogystal ag arbed amser a chost cysodi, rhoddai’r dull hwn fframwaith dda ar gyfer y geiriadurwr. Ar ddechrau’r ail ganrif ar bymtheg, ac yntau bron yn drigain oed, penderfynodd Thomas Wiliems ddefnyddio Dictionarium Linguae Latinae et Anglicanae (1587) yn sail, geiriadur sylweddol a hynod boblogaidd Lladin–Saesneg yr argraffydd Thomas Thomas (‘Thomasius’) o Brifysgol Caer-grawnt. Cyfieithodd Thomas Wiliems y cofnodion Saesneg i’r Gymraeg, ac yn ogystal ag ychwanegu cofnodion newydd, ychwanegodd nifer fawr o eiriau at y diffiniadau – geiriau safonol; geiriau â naws mwy llafar, gan gynnwys, er enghraifft, iaith plant; benthyciadau amlwg o’r Saesneg; a geiriau canoloesol. Ychwanegodd hefyd wybodaeth am bynciau a oedd o ddiddordeb arbennig i’r darllenydd Cymraeg a hefyd wybodaeth am bynciau fel meddyginiaeth a llysiau meddyginiaethol a’u defnydd, pynciau a oedd o ddiddordeb arbennig iddo ef fel meddyg proffesiynol, fel yn achos y cofnod hwn ar Hydromeli.



Nid oes amheuaeth am werth trawsysgrifio a golygu’r cyfan o eiriadur Thomas Wiliems: nid oedd yn gorddweud pan ddisgrifiodd ei waith fel Trysawr ni bu ’rioet ei gyphelyp ynghymru o’r blaen  (‘Trysorfa na fu ei debyg yng Nghymru erioed o’r blaen’). Mae’n llawn gwybodaeth ddiddorol, ac mae’n taflu goleuni pwysig hefyd ar yr iaith Gymraeg ar droad y 17g. a thafodiaith Dyffryn Conwy yn benodol.

 

Wrth drawsysgrifio rhagor o ddeunydd byddaf yn uwchlwytho rhagor o lythrennau gyda thrafodaeth ar wahanol agweddau ar ei waith. Yn groes i’r disgwyl, ni chychwynnais gyda’r llythyren A, yn bennaf gan fod Thomas Wiliems a Thomas Thomas yn amlwg yn ceisio sefydlu eu dull gweithio yn yr adran hon, ac mae dipyn o anghysondeb ynddi (yn enwedig o ran eu defnydd o fyrfoddau ac ati). Felly cychwynnais gyda B, H a T – un llythyren o bob blwyddyn y bu Thomas Wiliems wrth y gwaith, er mwyn cael syniad o ddull gweithio’r ddau ohonynt.


Gall y darllenydd sydd am weld  cofnodion gwreiddiol Thomas Wiliems edrych ar y delweddau ar lein yn Nghasgliad Digidol Peniarth, Llyfrgell Genedlaethol Cymru, gan ddefnyddio’r cyfeiriadau unigryw a roddir ar gyfer pob cofnod yn y golygiad. Er enghraifft, cyfeiriad unigryw Habitatio yw [ii78r1], sef  Peniarth 228, cyfrol ii, ffolio 78 recto, cofnod cyntaf ar y ddalen.



Adborth

Byddwn yn croesawu unrhyw adborth am y gwaith, neu gywiriadau – a hefyd unrhyw gyngor ar sut i’w wneud yn fwy hygyrch yn y pen draw, ac yn ddefnyddiol i ymchwilwyr eraill. Ar hyn o bryd mae’r testun mewn ffeiliau Word, gan ddefnyddio nodau fformat arbennig, fel bod modd trosi’r cyfan yn weddol rhwydd i fformat gwahanol.


Darllen pellach

Ceir esboniad pellach gwaith gennyf yn ‘Casglfa Ddirfawr o Eiriau Cymraeg, Henion a Newyddion’: Geiriadur Thomas Wiliems, Trefriw (c.1545–1622/3) yn LlGC Peniarth 228’ a fydd yn ymddangos yn Llên Cymru (2024). Yno ceir cyfeiriadau at drafodaethau pwysig eraill ar eiriadur Thomas Wiliems, yn enwedig gan J. E. Caerwyn Williams, mewn erthygl ryfeddol yn Studia Celtica, 16/17 (1981/2).


H: The first serving of Thomas Wiliems’s Latin–Welsh Dictionary (1604–7)




Between 1604 and 1607 Thomas Wiliems (c.1545–1622/3), the physician and antiquarian from Trefriw in the Conwy Valley, compiled a Latin–Welsh dictionary and wrote it down in three books: National Library of Wales Peniarth MS 228, volumes i, ii and iii. There are around 1,470 pages in the entire dictionary, and over 36,000 entries: it is a substantial dictionary and Wiliems had been collecting material for it for over 30 years.



Thomas Wiliems dictionary was never published, and following his death his manuscript eventually came  into the possession of Dr John Davies of Mallwyd. Davies edited the work severely – shortening its entries and standardizing the language – and used it as the basis for his Dictionarium Duplex, his Welsh–Latin and Latin–Welsh dictionary, published in London in 1632.


A large number of copies of the Dictionarium Duplex were printed, and to all intents and purposes this was the work that was recognized as the basis of Welsh lexicography for over two centuries. The work of Thomas Wiliems was neglected for two main reasons: (i.) because it was believed that everything of value in it had been  included in John Davies’s printed dictionary; and (ii.) because Thomas Wiliems’s dictionary is available only in manuscript, and his handwriting is rather untidy and difficult to read at times (especially for the reader who is not familiar with it).



We must have a better understanding of the contents of Thomas Wiliems’s dictionary in order to get a better picture of the origins of Welsh lexicography, and to enable us to properly evaluate the contributions of Thomas Wiliems and Dr John Davies, not to mention the relationship of their work to other early lexicographers, like Henry Salesbury (whose work also survives only in manuscript).


The usual method of preparing a dictionary for publication in the 16th/17th century was to take an already successful printed dictionary and adapt it. As well as saving money and time during type-setting, this method provided a good framework for the lexicographer. At the beginning of the 17th century, almost sixty years old, he took the decision to use as his basis the substantial and very popular Dictionarium Linguae Latinae et Anglicanae (1587), the Latin–English dictionary of Thomas Thomas (‘Thomasius’), the printer at Cambridge University. Wiliems translated the English definitions into Welsh, and as well as some additional entries, he added a large number of words to the definitions – from the standard language; colloquial words, including, for example, words associated with children’s language; obvious borrowings from English; as well as older medieval words. He also added information about subjects that were of particular interest to the Welsh reader and also information about subjects such as medicine and herbalism, which were of particular interest to him as a practising physician.


There is no doubting the value of transcribing and editing the whole of Thomas Williams’s dictionary: he was not exaggerating when he described his work as y Trysawr ni bu ’rioet ei gyphelyp ynghymru o’r blaen (‘A treasury whose like has never before been seen in Wales.’) It is full of interesting information about Welsh life and culture, and also throws light upon the Welsh language at the turn of the 17th century, and aspects of the spoken language of Dyffryn Conwy in particular.


As I transcribe more material I will upload more letters along with a discussion of different aspects of his work. Contrary to expectations, I did not start with the letter A, mainly because Thomas Wiliems and Thomas Thomas were clearly trying to establish their working method in this section, and there is quite considerable inconsistency in it (especially in terms of their use of abbreviations, etc.). So I started with B, H and T - one letter from each year Thomas Wiliems was at work, in order to get a good idea of both their methodologies.


The reader who wants to see Thomas Wiliems’s original entries can examine the manuscript images in the National Library of Wales’ Peniarth Digital Collection, using the unique identifiers given to each entry in the edition. For example, Habitatio’s unique identifier is [ii78r1], namely Peniarth 228, volume ii, folio 78 recto, first entry on the page.



Feedback

I would welcome any feedback, corrections, &c., as well as any advice on how ultimately to make the edition more accessible and useful for fellow researchers. At the moment the text is in Word files, formatted in such a way that it could be fairly easily converted into a different format.


Further reading

Ann Parry Owen, ‘Casglfa Ddirfawr o Eiriau Cymraeg, Henion a Newyddion’: Geiriadur Thomas Wiliems, Trefriw (c.1545–1622/3) yn LlGC Peniarth 228’, Llên Cymru (2024). There are references in this article to other important discussions of Thomas Wiliems’s dictionary, the most important of which is J. E. Caerwyn William’s monumental article in Studia Celtica, 16/17 (1981/2).

231 views0 comments

Updated: Sep 27, 2022

Wrth ailolygu geiriau yn cynnwys yr elfen buwch, bu a buch (i gyd yn golygu ‘buwch’) yn ddiweddar ar gyfer Geiriadur Prifysgol Cymru, deuthum ar draws criw difyr iawn o eiriau – buchfrech, buchfrechu, bufrechwr, gwrthfuchfrechwyr ac ati.


Bathwyd y gair buchfrechu yn y 19eg ganrif am ‘frechu (person) â brechlyn yn cynnwys firws brech y fuwch (er mwyn creu imiwnedd rhag y frech wen)’, sef ‘smallpox’. Roedd ymchwilio i hanes a defnydd y geiriau hyn llynedd, pan oedd y rhaglen frechu yn erbyn Covid 19 yn ei hanterth, yn ddifyr dros ben – o safbwynt y ddadl gymdeithasol yn ogystal â’r gofid am sgileffeithiau’r brechlyn ei hun.


Mae’r gair buchfrech neu brech y fuwch ei hun yn gyfieithiad o elfennau’r gair Saesneg cowpox (cowpog), a brech felly’n cyfeirio at y smotiau, y rash neu’r pox, sy’n ymddangos ar groen claf sy’n dioddef o’r afiechyd. Yn 1778, sylwodd Syr Edward Jenner fod pobl a oedd yn y gorffennol wedi dal cowpog neu frech y fuwch (sef afiechyd sy'n perthyn i’r frech wen ‘smallpox’, ond yn llai peryglus), yn datblygu imiwnedd rhag y frech wen, ac os oedden nhw yn ei ddal, roedden nhw’n llawer llai sâl ac felly’n fwy tebygol o oroesi. Dechreuodd Jenner arbrofi drwy roi brechlyn o frech y fuwch i bobl – vaccine yn Saesneg, a’r gair hwnnw’n dod o’r Lladin vaccinus sy’n golygu’n llythrennol ‘yn deillio o’r fuwch’. Felly ystyr vaccinate yn y cyfnod cynnar, fel buchfrechu yn Gymraeg, oedd rhoi brechlyn yn cynnwys firws brech y fuwch i berson. Gydag amser aeth vaccinate yn Saesneg i olygu rhoi unrhyw frechlyn i berson – ac yn y Gymraeg hepgorwyd yr elfen buch, ac aeth brechu, yn yr un modd i olygu rhoi brechlyn o unrhyw fath. Felly mae nifer ohonom wedi cael ein brechu rhag y ffliw neu rhag Covid 19.


O ran ei hanes, felly, ystyr sylfaenol brechu yw ‘rhoi brech’, sef rhoi rash neu pox i rywun. Ac yn y cyfnod cynnar, dyna’n union a wneid. Byddid yn casglu crawn y frech oddi ar groen claf, ac yn ei roi ar groen person iach, gan grafu drwy’r croen gyda chyllell neu ryw offeryn blaenllym er mwyn i’r firws fynd i mewn i’r gwaed.


Erbyn y 19eg ganrif, roedd pobl yn gyffredinol yn deall bod brechu trwch y boblogaeth (a phlant yn benodol) yn erbyn y frech wen yn lleihau achosion o’r salwch yn y gymdeithas, ac felly’n cadw lefel yr heintiadau i lawr. Ond yn hanner cyntaf y ganrif, gan nad oedd brechu’n orfodol, roedd nifer fawr yn gwrthod, – weithiau am resymau digon dilys (fel gofid am safon y brechlyn) ond gan amlaf oherwydd anwybodaeth a diffyg dealltwriaeth.


Er enghraifft, yn 1852 adroddwyd yn yr Eurgrawn Wesleaidd, xliv (1852), 44:

Yn y flwyddyn ganlynol, ar 1 Awst 1853, pasiwyd deddf yn ei gwneud hi’n orfodol i bob plentyn dderbyn brechiad o frech y fuwch cyn cyrraedd ei 3 mis oed – ac roedd dirwy i rieni na gydymffurfiai. Gweinyddid y rhaglen ym mhob ardal gan swyddogion cyflogedig a elwid yn fuchfrechwyr cyhoeddus ‘public vaccinators’, ac âi’r rhain o dŷ i dŷ gan fynd â chyfreithwyr gyda nhw’n aml, rhag ofn y byddai pethau’n mynd o chwith ac y byddai’n rhaid wynebu achos llys.


Ond y farn gyffredinol ymysg y boblogaeth oedd bod derbyn brechiad yn beth da, a chydymffurfiau’r rhan fwyaf o rieni. Er enghraifft, adroddwyd yng nghofnodion a chyfansoddiadau yr Eisteddfod Genedlaethol, Wrecsam 1888:


‘y farn gyffredinol ydyw fod buchfrechiad yn rhag-atalydd gwerthfawr i’r frech wen, ac os ceir y frech ar ol i fuchfrechiad gymeryd lle, y bydd hi lawer yn ysgafnach na phe buasai buchfrechiad heb gymeryd lle.’


Roedd buddion y cynllun brechu yn amlwg. Ond o’r cychwyn cyntaf roedd gwrthwynebwyr: y gwrthfuchfrechwyr – yr ‘anti-vaxxers’ yn ein hiaith ni heddiw. Cynyddodd eu llais hwy wrth i’r ganrif fynd rhagddi, yn enwedig mewn rhai rhannau o’r wlad, ac o ganlyniad ychwanegwyd cymal at y ddeddf yn 1898 yn caniatáu i rieni wrthod y brechiad ar sail ‘gwrthwynebiad cydwybodol’, ond roedd angen cyflwyno achos ffurfiol mewn llys a derbyn tystysgrif eithrio. O ganlyniad ceir nifer o adroddiadau yn y papurau newydd am achosion llys lle pledwyd yr hawl i eithrio plant o’r rhaglen frechu.


Weithiau cyflwynid gwrthwynebiad cwbl rhesymol. Mae’n amlwg mai pryder gwirioneddol am ddiogelwch a safon y brechlyn ei hun oedd yn poeni dyn o Langollen, wrth iddo gyflwyno achos o’r fath yn 1901. Adroddwyd yn y Llangollen Advertiser, 15 Tachwedd:


‘caniataodd yr ynadon i ddyn gael ei ddymuniad ei hun … [a ch]ael peidio buwchfrechu ei blant. Ei reswm ef dros wrthod gwneyd oedd, am fod cymmaint o wenwyno gwaed plant drwy gael eu buwchfrechu.’


Mae’n amlwg fod yr achosion o wenwyno yn gyffredin. Dro arall roedd y gwrthwynebiad ar sail egwyddor rhyddid dewis, neu ar sail ofn. Mae rhai o’r gwrthwynebiadau yn ddigri – ac yn amlwg yn cael eu gwneud ar sail anwybodaeth lwyr, fel y canlynol, o’r Drych, 19 Awst 1919, papur newydd Cymraeg yn yr Unol Daleithiau:

O bori drwy bapurau newydd y cyfnod, gwelir bod tipyn o gydymdeimlad â’r gwrthfuchfrechwr, yn enwedig gan ambell olygydd papur newydd, tra bod eraill yn ffyrnig yn eu herbyn. Nid oes dim amheuaeth i ba garfan y perthyn awdur y cofnod hwn yn y Llan, 12 Ebrill 1889:


‘Nos Wener, bu y gwrth-fuch-frechwyr (mae y term yn ddigon, bron, i hollti esgyrn gên Cymro) yn awyru eu cwynion yn Nhy y Cyffredin …’


Na dim amheuaeth ychwaith am farn yr awdur hwn yn Papur Pawb, 10 Awst 1895, sy’n lleisio sawl rhagfarn ar yr un gwynt:


Dyna ddyfyniad i gnoi cil arno!


Mae’r erthyglau newydd ar y geiriau hyn bellach wedi eu cyhoeddi ar lein gan Eiriadur Prifysgol Cymru eleni; byddwn i’n eich annog hefyd i chwilio am enghreifftiau o'r geiriau ar Wefan Papurau Newydd y Llyfrgell Genedlaethol – cewch oriau o ddifyrrwch!

37 views0 comments

Updated: Jun 3, 2022

[for the English version, please scroll down]


Cofnodwyd y darn byr hwn yn gynnar yn yr 17 ganrif gan yr ysgrifydd John Jones o Gellilyfdy, sir y Fflint, yn llawysgrif Peniarth 254. Mae’n disgrifio digwyddiadau rhyfeddol y flwyddyn 1607. (Dehonglais y dyddiadau gan ddefnyddio calendr Thomas Evans, Hendreforfudd (1596) ar ddechrau Peniarth 187.)


§1. 1606. Pan oedd oed Crist mil chwechant a chwech, o bobtv i Ddyddgwyl Bawl, i tarodd y mor allan y Mrvsto ac mewn amryw leoedd eraill val i bv kolleidion mawr ar ddynion a da.

§2. Ac yn y kynhaiaf hragwyneb yr ymddangossodd seren gynffonnoc rhwnge y gogledd a’r gorllewin, a hynny oedd ynghylch Dyddgwyl Vair Ddiwaethaf. A’r tymor hwnnw vv lawoc iawn fal na chad hav ond ychydig amyd.

§1. Ac o bobtv i Wyl Andras y vlwyddyn honno y dechrevodd hi rewi yn dost iawn, ac eira mawr hefyd ac vo rewodd y pryd hynny y prif avonydd mowrion i gyd val ir oeddid yn tramwy dros Demys a phob karaeds, ac yn mynd dros Dal y Kafn hyd ar yr jaf a thros Lynn Tegid a thros Ddyfrdwy o’r tv vchaf i bont Gaer, val ir oeddyd yn chware pel draed yn emyl y kawse.

§4. A llawer o ddefaid ac anifeiliaid a vvant veirw y vlwyddyn honno, sef 1607, a’r brain a’r adar hevyd a vvuant veirw val i bydde anodd iawn gael gweled yr haf (1608 rhac wyneb) vn vwyalchen nac aderyn bronfraith yn vyw.


Diweddariad i Gymraeg heddiw:


§1. 1606. Pan oedd oed Crist mil chwe chant a chwech, o gwmpas Dygwyl Pawl [25 Ionawr], fe lifodd y môr dros y tir ym Mryste ac mewn nifer o lefydd eraill, fel y bu colledion mawr o ran dynion a da byw.

§2. Ac yn ystod y cynhaeaf canlynol fe ymddangosodd seren gynffonnog rhwng y gogledd a’r gorllewin, ac roedd hynny o gwmpas Dygwyl Fair Ddiwethaf [8 Medi]. A bu’r tymor hwnnw’n lawiog iawn, fel na bu modd hau ond ychydig ŷd cymysg.

§3. Ac o gwmpas Gŵyl Andras [30 Tachwedd] y flwyddyn honno, fe ddechreuodd hi rewi’n galed iawn, a bu eira mawr hefyd. A’r pryd hynny fe rewodd y prif afonydd mawrion i gyd, fel bod pobl yn teithio ar draws afon Tafwys gyda phob math o gerbydau, ac yn teithio dros Tal-y-cafn ar yr iâ, a thros Lyn Tegid a thros afon Dyfrdwy o’r ochr uchaf i bont Caer, fel roedd rhai yn chwarae pêl-droed yn ymyl y cawsai.

§4. A bu llawer o ddefaid ac anifeiliaid farw yn y flwyddyn honno, sef 1607, a’r brain a’r adar hefyd a fu farw, fel y byddai’n anodd iawn gweld yr un fwyalchen nac aderyn bronfraith yn fyw yr haf canlynol, 1608.


Ambell sylw


Yn §1 sonnir am orlifiad y môr ym Mryste a'r ardal gyfagos ym mis Ionawr 1607 (sef 1606 yn ôl y calendr Julian). Mae rhai yn dadlau mai llanw uchel yn cyd-daro â thywydd stormus a achosodd y gorlifiad, ond mae eraill yn dadlau mai tsunami a’i hachosodd. Mae dadleuon cryf gan y ddwy ochr. Gellir darllen mwy yma. Roedd Brysto yn ffurf gyffredin yn Gymraeg ar yr enw Bristol, sy'n dod o Bristow neu Brigstow yn wreiddiol.

Yn §2 sonnir am seren gynffonnog a ymddangosodd ym mis Medi. Gallwn fod yn sicr mai comed Halley oedd hon – er nad oedd Edmond Halley wedi ei eni eto i roi ei enw iddi. Mewn astudiaeth o gynaeafau’r cyfnod 1480 i 1619, nododd W.G. Hoskins fod cynhaeaf 1607 wedi bod yn llwm iawn.


Yn §3 sonnir am aeaf caled 1607–8, pan rewodd afon Tafwys. Mae John Jones yma’n sôn am bob math o gerbydau yn croesi’r afon dros y rhew, ond hefyd fe gynhelid ffeiriau ar y rhew. Yng nghronicl Bryste ceir cofnod o'r cyfnod am aeaf 1607–8: ‘November the 20th 1607 began a frost which lasted till February 8 following at which time the River of Severn and Wye were so hard frozen that people did pass on foot from side unto the other and played gambols and made fires to roast meat upon the ice.’


Roedd Tal-y-cafn yn Nyffryn Conwy yn fan croesi pwysig dros afon Conwy, a byddai fferi yn cludo teithwyr dros yr afon nes codi pont yno yn 1897. Pêl draed oedd y ffurf arferol am ‘bêl droed’ ers talwm – yn yr un modd ag y dywedwn ni siop lyfrau am book shop y Sais.


1607: The Bristol Flooding, a Comet and Extreme Weather


This short account was written early in the 17th century by the scribe John Jones of Gellilyfdy, Flintshire, in NLW Peniarth MS 254. It describes the remarkable events of the year 1607. (I interpreted the dates using Thomas Evans of Hendreforfudd's calendar (1596), which can be seen at the beginning of Peniarth 187.)


§1. 1606. Pan oedd oed Crist mil chwechant a chwech, o bobtv i Ddyddgwyl Bawl, i tarodd y mor allan y Mrvsto ac mewn amryw leoedd eraill val i bv kolleidion mawr ar ddynion a da.

§2. Ac yn y kynhaiaf hragwyneb yr ymddangossodd seren gynffonnoc rhwnge y gogledd a’r gorllewin, a hynny oedd ynghylch Dyddgwyl Vair Ddiwaethaf. A’r tymor hwnnw vv lawoc iawn fal na chad hav ond ychydig amyd.

§1. Ac o bobtv i Wyl Andras y vlwyddyn honno y dechrevodd hi rewi yn dost iawn, ac eira mawr hefyd ac vo rewodd y pryd hynny y prif avonydd mowrion i gyd val ir oeddid yn tramwy dros Demys a phob karaeds, ac yn mynd dros Dal y Kafn hyd ar yr jaf a thros Lynn Tegid a thros Ddyfrdwy o’r tv vchaf i bont Gaer, val ir oeddyd yn chware pel draed yn emyl y kawse.

§4. A llawer o ddefaid ac anifeiliaid a vvant veirw y vlwyddyn honno, sef 1607, a’r brain a’r adar hevyd a vvuant veirw val i bydde anodd iawn gael gweled yr haf (1608 rhac wyneb) vn vwyalchen nac aderyn bronfraith yn vyw.


A loose translation:


§1. 1606. When Christ was aged one thousand six hundred and six, around the Conversion of St Paul [25 January], the sea flooded the land in Bristol and in a number of other places so that there were great losses of men and livestock.

§2. And during the following harvest a comet appeared between the north and the west, and that was around the Nativity of the Virgin Mary [8 September]. And that season was very rainy, so that only a little mixed corn could be sown.

§3. And around St Andrew’s Day [30 November] that year, it started to freeze severely, and there was also a lot of snow. At that time all the major rivers froze, so that people travelled across the Thames with all kinds of carriages, and travelled over Tal-y-cafn on the ice, and over Llyn Tegid and over the River Dee on the upper side of Chester bridge, so that people played football next to the causeway.

§4. And many sheep and animals died in that year, 1607, and the crows and birds also died, so it would be very difficult to see even one blackbird or thrush alive the following summer, 1608.


Some notes


§1 describes the sea flooding the land in Bristol and the surrounding area in January 1607 (1606 according to the Julian calendar). Some argue that the flooding was caused by a high tide coinciding with stormy weather, but others argue that it was in fact caused by a tsunami. Both sides have strong arguments. You can read further about it here. In the past Brysto was often used in Welsh for Bristol, originally Bristow or Brigstow.

[from A true Report of Certain Wonderfull Ouerflowings, 1617; Jisc Historical Texts]


§2 refers to a comet (literally a ‘star with a tail’) that appeared in September. We can be certain that this was Halley’s Comet – but Edmond Halley had not yet been born to give it his name! In a study of harvests between 1480 and 1619, W.G. Hoskins stated that the harvest of 1607 was indeed very poor.


§3 describes the severe winter of 1607–8, when the river Thames froze over. John Jones here mentions all kinds of vehicles crossing the river over the ice – this was the time of the famous Thames Frost Fairs. In the fairly contemporary Bristol Chronicle, for winter 1607–8, it was reported: ‘November the 20th 1607 began a frost which lasted till February 8 following at which time the River of Severn and Wye were so hard frozen that people did pass on foot from side unto the other and played gambols and made fires to roast meat upon the ice.’


Tal-y-cafn in the Conwy Valley was an important crossing point on the river Conwy, and a ferry would carry passengers across the river until a bridge was built there in 1897. Pêl draed, rather than today’s pêl droed, was the usual form of the word for ‘football’ – in the same way as we have siop lyfrau (books shop) for the English book shop.



145 views0 comments
bottom of page